એક એવા લેખક-અભિનેતા જે તેમના નામ માત્રથી ફિલ્મ થિયેટરમાં આવતાં ઓડિટોરિયમ હાઉઝફૂલ રહેતાં હતાં. સિત્તેરથી નેવુંના દસકમાં જેમના કામને ખૂબ જ સરાહના મળી હતી એવા આ અભિનેતાનું ટોરોન્ટોની એક હોસ્પિટલમાં મૃત્યુ પામ્યા. તેઓની ઉંમર ૮૧ વર્ષ હતી.
કેનેડામાં 31 ડિસેમ્બરના રોજ સવારે 6 વાગ્યે ભારતીય મૂળના પ્રખ્યાત હિન્દી લેખક અને અભિનેતા કેદાર ખાનનું અવસાન થયું હતું. ૮૧ વર્ષના આ અભિનેતા ઉમરના પડાવ સાથે પ્રોગ્રેસિવ સુપરન્યુક્લ્યુઅર પાલ્સી અને ડાયાબિટીસથી પીડાતા હતા, અને ટોરોન્ટોના એક હોસ્પિટલમાં તેમની સારવાર કરવામાં આવી હતી, જ્યાં તેમના બે પુત્રોમાંથી એક સરફરાઝ રહે છે.
Main photo
આ દિવંગત લેખક અને અભિનેતા કાદર ખાનનું ભારતીય હિન્દી સિનેમામાં બહોળું યોગદાન રહ્યું છે. જેમાં ૪૦૦થી વધુ ફિલ્મોમાં એમણે કામ કર્યું છે. ૧૯૭૦થી ૮૦ના દાયકામાં, તેઓ કૉલેજમાં હિન્દી ભાષાના લેક્ચરર હતા. ત્યારબાદ હિન્દી સિનેમામાં પ્રવેશ બાદના સૌથી વધુ પસંદ કરાતા સંવાદ લેખકોમાંના એક બની ગયા હતા. તેણે રાજેશ ખન્ના અને અમિતાભ બચ્ચન, અને હિટ ફિલ્મમેકર મનમોહન દેસાઈ અને પ્રકાશ મહેરા સહિત ટોચના સ્ટાર માટે લખ્યું હતું.
મનમોહન દેસાઈ માટે, તેમણે ધરમ વીર (1977), કૂલી (1983) અને ગંગા જમુના સરસ્વતી (1988) જેવી ફિલ્મો લખી હતી. મહેરા માટે, દેસાઈએ મુક્દદર કા સિકંદર (1978), લાવારિસ (1981) અને શરાબી (1984) જેવી ફિલ્મોમાં ડાઈલોગસ લખ્યા હતા. તેમણે અમિતાભ બચ્ચનની કેટલીક ફિલ્મો માટે સંવાદ લખ્યો હતો, જેમાં શ્રી નતવરલાલ (1979), સત્તે પે સત્તા (1982) અને અગ્નિપથ (1990) જેવી ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે.
કાદર ખાન અભિનેતા હતા, તેઓ પારિવારિક પાત્રો અને કોમિક ભૂમિકામાં દેખાયા છે. ૧૯૯૦ના દાયકામાં, તેઓ વારંવાર લેખક અને અભિનેતા તરીકે ડબલ પાળી કામ કરતા હતા, અને દિગ્દર્શક ડેવિડ ધવન સાથેની તેમની લાંબી જુગલબંધી રહી, જેમાં એમણે સર્જનાત્મક લેખન પણ કર્યું અને અભિનેતા ગોવિંદા સાથે દાયકા સુધી અનેક હિટ ફિલ્મો બનાવી.
કાદદર ખાનનો જન્મ ૨૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૩૮ના રોજ અફઘાનિસ્તાનમાં કાબુલમાં થયો હતો. જ્યારે તેઓના બાળપણમાં જ તેમના માતાપિતા કાબુલને છોડીને મુંબઇ સ્થાઈ થઈ ગયાં. જ્યાં તેઓ રેડ લાઈટ એરિયા કમાઠીપુરામાં રહેતા હતા. મનમોહન દેસાઈની ફિલ્મોમાં કામ કરતી વખતે કાદર ખાને એક દુર્લભ કહી શકાય એવો ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો હતો. ‘એન્ચેંમેન્ટમેન્ટ ઑફ ધ માઈન્ડ’ નામના પુસ્તકના લેખક ‘કોની હહમ’ને કાદર ખાને તેમના કઠોર મને બાળપણને યાદ કર્યું તેમણે જણાવ્યું હતું એ સમયે: “અજ્ઞાત સ્થળ. અજ્ઞાત દેશ અજ્ઞાત શહેર જવા માટે કોઈ સ્થળ નહોતું. પૂરતા પૈસા નહોતા. તેઓ આ શહેરના સૌથી ખરાબ ઝૂંપડપટ્ટી, કમાઠીપુરામાં આવ્યા હતા… એવું સ્થળ જે કોઈપણ તેમની જિંદગી બગાડી શકે તેમ હતું, ત્યાં જે જોઈએ તે મળી શકે એમ હતું, છતાં ત્યાં રહેવું મુશ્કેલ હતું.” એમણે જણાવ્યું હતું કે એક વર્ષની વયે મેં ઇજનેરીમાં ડિપ્લોમા પૂર્ણ કર્યો ત્યાં સુધી, હું ત્યાં જ રહેતો હતો.
સ્થાનિક એન્જિનિયરિંગ કૉલેજમાં લેક્ચરર તરીકે કામ કરવા ઉપરાંત, ખાને નાટકો લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. ગરીબીમાં જીવતા, જેના કારણે તેઓ ચાર વર્ષના હતા ત્યારે તેમના માતાપિતાના પ્રારંભિક જુદા થયાં હતાં અને અપમાનજનક વર્તન કરતા સાવકા પિતા પાસે ઉછર્યા હતા. તેમણે ખાનને વાંચન અને લેખન તરફ દબાણ પૂર્વક ધ્યાન દોર્યું હતું. તેમણે સાદાત હસન મન્ટો, મેક્સિમ ગોર્કી અને એન્ટોન ચેકોવ દ્વારા બનાવેલી દુનિયામાં પોતાને પરોવ્યા અને તેમના કમાઠીપુરા પાડોશના ભયંકર અને હજી સુધી રંગીન દુનિયાતી બચી ગયેલા લોકો પાસેથી પ્રેરણા લીધી. “એક માણસ પ્રેમ ઇચ્છે છે…” કાદર ખાનને કોની હહામને કહ્યું. “પરંતુ ત્યાં કોઈ પ્રેમ ન હતો. તેથી હું જે પ્રેમની ક્રાંતિ માટે સમર્પિત છું. એ હું લખતો હતો. જે હું મારાં નાટકોમાં જુસ્સા ભેર સંવાદોમાં લખી લેતો.”
કાદર ખાનના નાટકોમાંના એક માટે પ્રેક્ષકોમાં પ્રભાવશાળી નિર્માતા રમેશ બેહલ હતા. બહેલે ખાનને તેની નવી ફિલ્મ, દિગ્દર્શક નરેન્દ્ર બેદીની રણધીર કપૂર-જયા ભાદૂરી-અભિનેત્રી જવાની દિવાની (1972) માટે એક અઠવાડિયા માટે સંવાદ લખવાનું કહ્યું.
Photo jawani deewani
“હું મેદાન ક્રોસ કરીને ગયો હતો જ્યાં લોકો ફૂટબોલ રમતા હતા,” તેમણે કોની હનને કહ્યું. “મેં સ્ક્રિપ્ટ ચાર કલાકમાં લખી હતી.”
પછીના વર્ષે, કાદર ખાને મનમોહન દેસાઇ સાથેના એક દાયકાના સૌથી પ્રખ્યાત અને પ્રભાવશાળી દિગ્દર્શકોમાંનું એક તરીકે જોડાયા. કાદર ખાને અમર અકબર એન્થોની લખવાના બદલામાં શું લેશો એ અંગે સિદ્ધાર્થ ભાટિયાને કહ્યું: મસાલા, મેડનેસ અને મનમોહન દેસાઈ: “તે એક ખૂબ નિખાલસ સ્વભાવના જ વ્યક્તિ હતા. તેણે મને કહ્યું, “મને કેટલાક મુસ્લિમ લેખકો સાથે કેટલીક સમસ્યાઓ છે. હું તમને અજમાવીશ અને જો તમારી સામગ્રી ખરાબ હશે, તો હું તેને ગટરમાં ફેંકીશ. ‘અને જો મારું કામ સારું હશે તો?’ મેં તેમને પૂછ્યું. ‘પછી હું તમને મારા પીઠ પર લઈ જઈશ.'”
ભાટિયાને કહ્યું હતું કે ખાનને ૧૯૭૫ની ફિલ્મ ખેલ ખેલ મેં માટે રૂ. 25,000 ચૂકવવામાં આવ્યા હતા. દેસાઈએ તેમને રૂ. 1.25 લાખ, પોર્ટેબલ તોશીબા ટેલિવિઝન સેટ અને ગોલ્ડ બંગડીની ઓફર કરી હતી. ત્યારથી તેઓ તેમના નિયમિત લેખક બની ગયા હતા.
ખાન દ્રશ્યો લખી દેશે અને દેસાઈ તેમને પ્રકાશિત કરીને બહાર કાઢશે, જેમણે ખાનની વર્ણન શૈલીને એટલી બધી પસંદ કરી હતી કે તેઓ ટેપ પર વાર્તાલાપ રેકોર્ડ કરતા. કાદર ખાને લખેલા સંવાદોમાં વચ્ચે વચ્ચે જાણે શ્વાસ લેવાની જગ્યા મૂકતા હોય એ રીતે લખતા, જે અમિતાભ બચ્ચને મદદરૂપ સાબિત થઈ હતી. જેમણે ૨૦૧૫ની મુલાકાતમાં જણાવ્યું હતું કે, તેમણે પ્રકાશ મેહરાના મુક્દદર કા સિકંદરમાં તેમના પાત્ર માટે લખેલા 16 પાનાના લેખનમાં શરુઆતમાં ઉદઘોષણમાં આ રીતે નિષ્ફળ ગયો હતો. કાદર ખાને બચ્ચનને ટેપ પરના બધા 16 પૃષ્ઠોના વર્ણનની નોંધ કર્યા પછી, તેઓની આંખોમાં સંતોષ અને સહમતીના આંસુ હતાં.
કાદર ખાનને સમજ હતી કે દર્શકોને શું જોવું ગમશે, જેને લીધે તેઓ બે દાયકા સુધી ટોચના લેખકોમાં પંકાયા. તેમણે કહ્યું હતું કે દરેક લેખકના માનસમાં થિયેટર હોવું જોઈએ, જે પ્રેક્ષકોથી ખીચોખીચ ભરેલું હોય. ધનવાન બાલ્કનીમાં બેસશે. પરંતુ ગરીબ નીચે બેસશે અને તે બંને પ્રકારના વર્ગ માટે લેખકે લખવું જોઈએ.”
૧૯૯૦ના દાયકામાં, કાદર ખાને દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મોની હિન્દી રિમેક માટે લખવાનું શરૂ કર્યું, જેમાંના મોટા ભાગે જીતેન્દ્રનું પાત્ર ભજવ્યું હતું. “હું ફિલ્મ ઉદ્યોગથી દૂર થતો ગયો કારણ કે મનમોહન દેસાઈ અને પ્રકાશ મહેરા જેવા બધા લોકો સાથે કામ કરવા જેવો મને હવે આનંદ નથી આવતો…” એમ કાદર ખાને ૨૦૧૨માં એક ઇન્ટરવ્યૂમાં જણાવ્યું હતું.
ગોવિંદા અને ડેવિડ ધવન સાથેની તેની બીજી ઇનિંગમાં સમગ્ર નંબર વન શ્રેણી સહિત અસંખ્ય હાસ્યના હુલ્લડો પેદા થયા હતા. બાદમાં કહ્યું હતું કે ગોવિંદા સાથે કામ કરવાથી તે તેના કોમિક ટાઇમિંગમાં સુધારો થયો હતો. ધવન સાથે મળીને સાથે, ખાને મુકુલ એસ આનંદની અગ્નિપથ (1990) અને શશીલાલ કે નાયરના અંગર (1992) માટે સંવાદ લખ્યો હતો, જેના માટે તેણે બેસ્ટ ડાયલોગ માટે ફિલ્મફેર પુરસ્કાર જીત્યો હતો.
એ પછીના દાયકામાં કાદર ખાને પોતાની વિદ્વતાને જાળવતાં અરબી અનુવાદના કામમાં જાતને પરોવી. તેઓ છેલ્લે વર્ષ ૨૦૧૭માં મસ્તી નહીં સસ્તી ફિલ્મમાં દેખાયા હતા.
ઘણાં વખતથી કોમામાં આવી ગયા હતા અને એમને શ્વાસ લેવામાં પણ તકલીફ પડી રહી હતી. એમના બીજા દીકરા અને પત્ની મુંબઈથી કેનેડા જવા રવાના પણ થઈ ગયાં છે. અને સૂત્રો દ્વારા ખબર મળ્યા છે કે એમના અંતિમ સંસ્કાર પણ ત્યાં જ થશે.
સમગ્ર બોલિવૂડમાં ગઈકાલ સાંજથી જ એમના ગંભીર હોવાના સમાચારે ગમગીની ફેલાઈ ગઈ હતી. સૌ પ્રથમ અમિતાભ બચ્ચને ટ્વિટર પર શ્રદ્ધાંજલિની પોસ્ટ મૂકી હતી ત્યાર બાદ અનુપમ ખેર, રીશી કપૂર જેવા અનેક દિગ્ગજ કલાકારોએ પોતાની રીતે શાબ્દિક અંજલિ આપીને સોશિયલ મીડિયા પર શોક પ્રગટ કર્યો છે.
લેખ સંકલનઃ જલ્સા કરોને જેંતીલાલ ટીમ
