આ વખતે પિત્રુપક્ષનો સમય ૧૩મી સપ્ટેમ્બરથી શરૂ થઈ રહ્યો છે. પંચાંગ મુજબ, ભદરવાની પૂનમથી અશ્વિન મહિનાના અમાસ સુધીના વચ્ચેના પૂરા ૧૬ દિવસના આ વિશિષ્ટ સમયગાળામાં શ્રાદ્ધ કર્મ કરવામાં આવે છે. શ્રાદ્ધને પિતૃપક્ષ કે પછી મહાલય તરીકે પણ ઓળખાય છે. કહેવાય છે કે આપણાં પૂર્વજો, આપણાં પરિવારના વડીલો અથવા તો તો કુટુંબના એવા સભ્યો જેમનું મૃત્યુ થયું છે તેઓ આ સમય દરમિયાન સૂક્ષ્મરૂપે કોઈપણ સ્વરૂપે આપણી સમક્ષ હાજર થાય છે અને આપણી સેવા અને ભોજન સ્વીકારે છે. આપણને સુખ અને સમૃદ્ધિના શુભાષિશ પણ આપે છે.
શ્રાદ્ધ એટલે શું?
શ્રાદ્ધનો અર્થ એ છે કે તમારા પિતૃઓને આદરપૂર્વક સેવા અને દાન કરીને પ્રસન્ન કરવું. હિન્દુ શાસ્ત્રો અનુસાર, કોઈના પણ જીવનની પરિપૂર્ણતા અને પ્રગતિ માટે આદર સાથે કરવામાં આવેલા શુભ કાર્યો, લેવાતા શુભ નિર્ણયો અને મેળવાયેલ સારી તકોમાં જેણે તેમના કુટુંબના લોકો આ જીવન છોડીને પરલોક સિધાવ્યા છે તેમના સંતુષ્ટિને માટે કરવામાં આવતી પૂજાવિધિને શ્રાદ્ધ કહેવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે મૃત્યુના દેવ યમરાજા શ્રાદ્ધ પક્ષ ઉપર પ્રાણીઓને મુક્ત કરે છે, જેથી તેઓ જે તે વ્યક્તિઓના સગાસંબંધીઓ પાસે જઈ શકે અને સ્વજનો દ્વારા કરેલા તર્પણ કર્મનો સ્વીકાર કરી શકે.
કોને કહેવાય આપણાં પિતૃઓ…
જેઓ આપણાં કુટુંબના સભ્યો હોય, પરિણીત અથવા અપરિણીત, બાળક કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી કે પુરુષ, હોય જો તેમનું મૃત્યુ થયું છે, તેમને આપણા પૂર્વજો કે પિતૃઓ કહેવાય છે. એવી માન્યતા પ્રચલિત છે કે આ સમયમાં પિતૃપક્ષમાં પૂર્વજો મૃત્યુ બાદ પૃથ્વી પર આવે છે અને તેમના પરિવારના સભ્યોને આશીર્વાદ આપે છે. જો આપણાં કોઈ પૂર્વજોની કોઈ અંતિમ ઇચ્છા કે મનોકામના બાકી રહી ગઈ હોયને તો આપણાં પૂર્વજોની શાંતિ માટે આપણે તર્પણ વિધિ કરવામાં આવે છે. આ પૂજાવિધિ દ્વારા આપણાં પિતૃઓ પ્રસન્ન થાય છે અને ઘરમાં સુખ શાંતિ સ્થપાય છે.
જો પિતૃઓના શ્રાદ્ધની તિથિ યાદ ન હોય ત્યારે શું કરવું? જાણો…
પિતૃપક્ષમાં પૂર્વજોને યાદ કરીને અને પૂજા કરવાથી તેમના આત્માને શાંતિ મળે છે. જે તારીખે આપણા કુટુંબીજનનું મૃત્યુ થાય છે તે તિથિએ તેમના નામે કરવામાં આવતી વિધિને શ્રાદ્ધ કહેવામાં આવે છે. ઘણા લોકોને તેમના પરિવારજનોના મૃત્યુની તારીખ યાદ નથી હોતી, આવી સ્થિતિમાં શાસ્ત્રોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, જો કોઈને તેમના પિતાની મૃત્યુની તારીખ ખબર નથી, તો આવી સ્થિતિમાં અશ્વિન અમાસને દિવસે સર્વપિત્રી અમાસ કહે છે તે દિવસે કોઈપણ પિતૃનું ઋણ સ્વીકાર કરીને વિધિ કરવી જોઈએ. આ સિવાય જો કોઈનું અકાળે અવસાન થયું હોય કે અપમૃત્યુ થયું હોય તો તેનું શ્રાદ્ધ ચતુર્દશી તિથિ પર કરવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે, એવું માનવામાં આવે છે કે પિતાનું શ્રાદ્ધ અષ્ટમી અને માતાનું શ્રાદ્ધ નવમી તિથિ પર કરવામાં આવે છે.
કોણે શ્રાદ્ધ કરવું જોઈએ
View this post on Instagram
પરિવારના કોઈપણ વ્યક્તિના મૃત્યુ બાદ તેના પુત્રને શ્રાદ્ધનો અધિકાર છે, પરંતુ જો દીકરો જીવિત ન હોય તો પૌત્ર, પૌત્ર અથવા વિધવા પત્ની પણ શ્રાદ્ધ કરી શકે છે. જો પુત્ર ન હોય તો પતિ પણ તેની પત્નીનું શ્રાદ્ધ પણ કરી શકે છે. સગો ભાઈ પણ વ્યક્તિનું શ્રાદ્ધ કરી શકે છે.
શ્રાદ્ધની તિથિએ થાય છે વિશેષ કર્મક્રિયાઓ…
શ્રાદ્ધની તિથિએ, લોકો તેમના પૂર્વજોનું શ્રાદ્ધ કર્મ તેમની મૃત્યુ તારીખે કરે છે અને તેમને જળ અર્પણ કરે છે. શાસ્ત્રો અનુસાર, પિતૃઓ પ્રત્યેનું આપણું ૠણ માત્ર શ્રાદ્ધ દ્વારા જ ચૂકવી શકાય છે. પિતૃપક્ષમાં શ્રાદ્ધ કરવાથી પૂર્વજો પ્રસન્ન થાય છે. શ્રાદ્ધમાં, પિતૃઓને આશા રહે છે કે અમારો પુત્ર-પૌત્ર પિંડદાન કરે અને તર્પણ પ્રદાન કરશે. આ આશામાં, તેઓ આ તિથિ દરમિયાન પરલોકથી પૃથ્વીલોક આવે છે. હિન્દુ ધર્મ શાસ્ત્રોમાં, શ્રાદ્ધ કરવા માટે કહેવામાં આવે છે. આજે અમે તમને શ્રાદ્ધને લગતી કેટલીક વિશેષ બાબતો જણાવીશું.
બ્રાહ્મણો દ્વારા સંકલ્પ…
શ્રાદ્ધની તિથિ આવવા પહેલા બ્રાહ્મણોને ભોજન માટે આમંત્રણ આપો. જમવા માટે આવેલા બ્રાહ્મણોને ભોજન માટે બેસે તે પહેલાં દક્ષિણા આપવી જોઈએ. આ સાથે બ્રાહ્મણોના કપાળ પર તિલક લગાવો અને તેમને કપડાં, અનાજ અને દક્ષિણા દાન કરીને આશીર્વાદ મેળવો. બ્રાહ્મણોના હાથે પિતૃ તર્પણનો સંકલ્પ લેવડાવવો જોઈએ અને તેમને ભોજન પીરસ્યા પછી, તેમને સંપૂર્ણ માનથી જમાડવા અને જાતેજ ઊભા થઈને ઘરથી બહાર મૂકવા જવું જોઈએ. એવું માનવામાં આવે છે કે પિતૃઓ બ્રાહ્મણોમાં પણ રહેલા હોય છે. આ સાથે એવી પણ માન્યતા છે કે જો બ્રાહ્મણો મૌન રહીને ભોજન કરે તો તે આપણાં પિતૃઓ સુધી જરૂર પહોંચે છે. બ્રાહ્મ ભોજન સમારંભ પછી તમારા પરિવારે પણ સાથે મળીને ભોજન કરવું જોઈએ.
ભોજનમાં ખીર
એવું માનવામાં આવે છે કે આપણાં પૂર્વજોને દૂધ, દહીં, ઘી અને ખીર જેવા મિષ્ઠાન્નથી બનેલું ભોજન ગમે છે. તેથી, બ્રાહ્મણોને જમવા આમંત્રણ આપવા ખીર બનાવવી જોઈએ. પિતૃપક્ષમાં ખીર અને પુરીના ભોજનનું ખાસ મહત્વ છે.
પિતૃ ભોજનમાં અન્ય જીવોને પણ જમાડો
જ્યારે તમે બ્રહ્મ ભોજન કરાવો છો અને સાથે તમારા પરિવારને પણ જમાડો છો ત્યારે તેની સાથે ગાય, કૂતરા, કાગડાઓ અને કીડીઓ માટે તેમના ભાગને અલગથી બહાર કાઢી રાખવા જોઈએ. આ પછી, તમારા હાથમાં પાણી લઈને, ચંદન, ફૂલો અને તલ લઈને સંકલ્પ લો. કૂતરા અને કાગડો માટે બહાર કાઢેલું ભોજન અલગ કરો. દેવતાઓ અને કીડીનું ભોજન ગાયને આપવું જોઈએ.
શ્રાદ્ધ કર્મમાં યાદ રાખવા જેવી વાતો…
શ્રાદ્ધકર્મમાં ફક્ત ગાયનું ઘી, દૂધ અને દહીંનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. શ્રાદ્ધકર્મમાં ચાંદીના વાસણોનો ઉપયોગ કરવાથી ઉત્તમ ફળ મળે છે અને યથાશક્તિ દાન કરવું શુભ માનવામાં આવે છે. શ્રાદ્ધકર્મ અન્ય લોકોના નિવાસમાં ન કરી શકાય પરંતુ કુદરતી સ્થળો, જેમ કે તળાવ કિનારે પર્વતની તળેટીએ કે વનમાં જઈને કે કોઈ પૂણ્યશાળી તિર્થ સ્થાને જઈને કરી શકાય છે. શુક્લપક્ષમાં, તમારા પરિવારમાં જો કોઈનો એ દિવસે જન્મદિવસ આવતો હોય અને તે જ દિવસે, જો કોઈની શ્રાદ્ધતિથિની તારીખ પણ હોય તો ક્યારેય શ્રાદ્ધકર્મ ન કરવું જોઈએ. ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર, રાતે કે સાંજના સમય બાદ કરાયેલ તમામ કાર્યો માટે નિંદા કરવામાં આવે છે. તેથી સાંજ પછી શ્રાદ્ધકર્મની વિધિ કદી ન કરવી જોઈએ. શ્રાદ્ધકર્મ માટે, કૃષ્ણ શુક્લ પક્ષની બદલે વધુ શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આ બધી બાબતો સાથે શ્રાદ્ધની વિધિમાં ગંગાજળ, દૂધ, મધ, પુષ્પ અને તલ રાખવા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. કેળના પાંદડા ઉપર શ્રાદ્ધનું ભોજન પીરસવામાં આવતું નથી. સોના, ચાંદી, કાંસા, તાંબાનાં વાસણો શ્રાદ્ધના ભોજન માટે ઉત્તમ છે. આ ન હોય તો ખાખરાના પાનની પતરાળીઓનો ભોજનમાં ઉપયોગ પણ કરી શકાય છે.
પિત્રુઓ આપે છે સુખ સંપત્તિના આશીર્વાદ…
પિતૃપક્ષનું શ્રાદ્ધ પૂર્વજોને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા માટે એક મહાન ધાર્મિક વિધિ છે, જે આદરપૂર્વક કરવામાં આવે છે જેને શ્રાદ્ધ કહેવામાં આવે છે. અશ્વિન કૃષ્ણ પક્ષ પ્રતિપદાથી અમાવાસ્યા સુધીના સમયને શ્રાદ્ધ કહેવામાં આવે છે. ધર્મશાસ્ત્રમાં કહેવાય છે કે જે કોઈ ગૃહસ્થ વ્યક્તિ પોતાના પૂર્વજોને શ્રાદ્ધપક્ષમાં ધાર્મિકક્રિયાઓ કરે છે તે દીર્ધાયુષ્ય પ્રાપ્ત કરશે. તે પરિવારને તમામ પ્રકારની સમૃદ્ધિ અને સૌભાગ્ય પિતૃઓની કૃપાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
પિતૃપક્ષમાં પિતૃઓને આશા છે કે અમારો પુત્ર ભવ્ય ચીજોનું દાન કરીને આપણને સંતોષ આપશે. તેથી સ્વર્ગેથી આપણાં પિત્રુઓ પૃથ્વી પર અહીં આવે છે. પિત્રુઓના મૃત્યુના દિવસે કરવામાં આવેલા શ્રધ્ધાને પર્વણ શ્રાદ્ધ કહે છે. આ વર્ષે પહેલું શ્રાદ્ધ ચતુર્દશી તિથિ ૧૩મી સપ્ટેમ્બર શુક્રવારે સવારે ૭.૩૪ મિનિટથી શરૂ થાય છે. જે પૂર્ણિમાની તિથિ છે. અને શનિવાર, ૧૪ સપ્ટેમ્બર, સવારે ૧૦.૦૨ વાગ્યે સમાપ્ત થશે. શ્રાદ્ધ તર્પણ પિંડદાનનો સમય બપોરનો જ રહે છે, તેથી ૧૩ સપ્ટેમ્બર, શુક્રવારે જ પૂનમ રહેશે.
શ્રાદ્ધ પક્ષમાં કોઈ ભોજન કે પાણી માંગે તો કદી ના ન પાડશો…
શ્રાદ્ધ પક્ષમાં જો કોઈ જમવાનું કે પાણી માંગવા તમારા ઘર આંગણે અચાનક પહોંચી આવે છે, તો તેને કદી ખાલી હાથ પાછો ન જવા દો. એવું માનવામાં આવે છે કે પૂર્વજો તેમના પરિવારમાં ફરીથી કોઈપણ સ્વરૂપે આવે છે અને તેમની પાસેથી ખોરાક માંગે છે ગાય, કૂતરો, બિલાડી, કાગડો શ્રાદ્ધ પક્ષમાં તેમને ન મારવા જોઈએ. તેના બદલે ઉલ્ટાનું તેમને ખોરાક આપવો જોઈએ.
શ્રાદ્ધપક્ષમાં શું ન કરવું?
શ્રાદ્ધપક્ષમાં કેટલાક એવા નિયમો હોય છે, જેને પાળવા જોઈએ. જેથી કરીને ઘર પરિવારમાં સુખ શાંતિ અને સમૃદ્ધિ બની રહે. તેમાં એ દરમિયાન જો તમે માંસાહારી હોવ તો તેવો તામસી ખોરાકનો વપરાશ ટાળવો જોઈએ. દારુ જેવા કેફી અને હાનિકારક પીણાં – તેમજ નશા દૂર રહેવું. પરિવારમાં પરસ્પર વિખવાદ ટાળો તેમજ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાનું પણ આ સમયમાં કહેવામાં આવ્યું છે. આ દિવસોમાં વ્યક્તિએ સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધોને ટાળવું જોઈએ. નખ કે વાળ અને દાઢી મૂછો કાપવી જોઈએ નહીં. કારણ કે શ્રાદ્ધ પક્ષ એ પિતૃઓને યાદ કરવાનો સમય છે. તે શોક વ્યક્ત કરવાની આ એક રીત છે. પિતૃપક્ષ દરમિયાન પિતૃઓના નામે બનેલા ખોરાકનો એક ભાગ કાઢીને તેને ગાય કે કૂતરાને ખવડાવો. આ સમય દરમિયાન સોનાના દાગીના, નવા કપડા, વાહનો જેવા ભૌતિક આનંદના આ માધ્યમો ખરીદવું સારું માનવામાં આવતું નથી, કારણ કે તે મોજ શોખની બાબત છે. તેથી આ સમયે ભક્તિ અને પિત્રુઓનું સ્મરણ કરવા સમય છે એવું માનવામાં આવે છે.
પૂર્ણિમાનું શ્રાદ્ધ
જ્યોતિષ શાસ્ત્ર મુજબ, જો કોઈ વ્યક્તિ પૂર્ણિમાના દિવસે મૃત્યુ પામે છે, તો તેનું મૃત્યુ ભદ્ર શુક્લ પૂર્ણિમા પર થવું જોઈએ. આમાં જો તમને તમારા દાદા-દાદી, પ૨ દાદા-દાદી કે નાના-નાની કે પર નાના-નાનીનું શ્રાદ્ધ કરવું હોય પરંતુ તેમના નિર્વાણની તિથિ ખ્યાલ ન હોય તો તે માટે તેમનું શ્રાદ્ધ આ તિથિએ કરવું જોઈએ.
ભરણી શ્રાદ્ધ
ભરણીને બુધવારે ભરાણી નક્ષત્ર, ૧૮ સપ્ટેમ્બરના રોજ ચતુર્થી તિથિએ શ્રાદ્ધ કરવામાં આવશે. ભરણી નક્ષત્રમાં આપણા પૂર્વજોની ઉપાસનાનું વિશેષ મહત્વ છે. નવમી તિથિ પર શ્રાદ્ધવતી મહિલાઓની પૂજા કરવામાં આવે છે.
સંતોનું શ્રાદ્ધ
આ તિથિએ જે સાધુ સંતો કે તપસ્વીઓ હોય તેનું શ્રાદ્ધ દ્વાદશીમાં કરવામાં આવે છે. તેની મૃત્યુ તારીખ શું છે તે મહત્વનું નથી હોતું. તેઓ સંસારી ન હોવાથી આ તિથિએ તેમનું શ્રાદ્ધ કરી શકાય છે.
મઘા શ્રાદ્ધ
જ્યોતિષ શાસ્ત્ર અનુસાર, ગુરુવારે મઘા નક્ષત્ર હોવાને કારણે મગ નક્ષત્ર શ્રાદ્ધ છે. જો કુંડળીમાં પિત્રદોષને કારણે પરિવારમાં, કોઈ ખલેલ હોય કે તકલીફ હોય તો તે શાંત થઈ જાય છે. ઘરમાં શાંતિ અને ખુશહાલી આવે છે.
અકાળ મૃત્યુનું શ્રાદ્ધ
જેઓ વાહન અકસ્માત, સાપના કરડવાથી, ઝેરના કારણે કે આપઘાત જેવા અન્ય કોઈ કારણસર અકાળ મૃત્યુ પામ્યા છે, તેઓનું શ્રાદ્ધ ચતુર્દશી તિથિ પર પૂજા અર્ચના સાથે કરવું જોઈએ. જે લોકો ચતુર્દશી તિથિએ મૃત્યુ પામે છે તેઓએ ચતુર્દશીમાં શ્રાદ્ધ ન કરવો જોઈએ. જો કોઈ વ્યક્તિ પૂર્ણિમા પર મૃત્યુ પામે છે, તો તેનું શ્રાદ્ધ ભદ્ર શુક્લ પૂર્ણિમા પર કરવું જોઈએ. આમાં દાદા-દાદી, દાદા-દાદી અને દાદા-દાદી માટે શ્રાદ્ધ કરવો જોઈએ.
શું છે, તેની પાછળ રહેલી ધાર્મિક માન્યતાઓ..
શ્રાદ્ધપક્ષની પાછળ અનેક માન્યતાઓ અને ધાર્મિક દંતકથાઓ રહેલી છે. તેમાંથી આજના સમયમાં અનેક માન્યતાઓને અનુસરવાનું તાર્કિક કારણ નથી જણાતું. તેથી અગાઉના સમયમાં શ્રાદ્ધપક્ષને કેમ આટલું મહત્વ અપાતું હતું તે જાણીએ. ધાર્મિક માન્યતાઓ અને શાસ્ત્રોમાં લખાયેલ કથાઓ અનુસાર, શ્રાદ્ધમાં પિંડદાન અને તર્પણ કર્યા પછી બ્રાહ્મણો દ્વારા સંકલ્પ કર્યા પછી તેમને ભોજન કરાવવું જોઈએ. શ્રાદ્ધની પૂજાવિધિ ભ્રાહ્મણોના દ્વારા સંકલ્પ કરાવ્યા વિના પૂર્ણ થતી નથી. તેની સાથે ગાય માતાનું મુખ પશ્ચિમ દિશા તરફ કરીને પાન પર ભોજન મૂકીને આપવું જોઈએ. તેમજ જમીન પર રાખીને કૂતરાને ભોજન આપવું અને કાગડો પૃથ્વી પરના દેવ અને મનુષ્ય વચ્ચેના સંપર્ક સેતુ કહેવાય છે તેમને પણ પર્ણ પર રાખીને ભોજન આપવું. જંતુઓ અને કીડીઓ પાંદડા પર મિષ્ઠાન્ન રાખીને ભોજન આપવું જોઈએ.
શ્રાદ્ધપક્ષની સૂચિ
કુલ ૧૬ શ્રાદ્ધ હોય છે, તેના નામ અને આ વર્ષે કઈ તારીખે છે તે જાણીએ. પૂર્ણિમા શ્રાદ્ધ – ૧૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, પ્રતિપાદ શ્રાદ્ધ – ૧૪ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, દ્વિતીયા શ્રાદ્ધ – ૧૫ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, તૃતીયા શ્રાદ્ધ – ૧૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, મહા ભરણી – ૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, પંચમી શ્રાદ્ધ – ૧૯ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, શાશ્તિ શ્રાધ – ૨૦ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, સપ્તમી શ્રાદ્ધ – ૨૧ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, અષ્ટમી શ્રાદ્ધ – ૨૨ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, નવમી શ્રાદ્ધ – ૨૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, દશમી શ્રાદ્ધ – ૨૪ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, એકાદશી શ્રાદ્ધ – ૨૫ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, મઘા શ્રાદ્ધ – ૨૬ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, ચતુર્દશી શ્રાદ્ધ – ૨૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯, સર્વપિત્રી અમાસ – ૨૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯
વધુ રસપ્રદ માહિતી અને નવી પોસ્ટ વાંચવા માટે ડાબી તરફ સ્વાઇપ કરો. આપણી માતૃભાષા 21મી સદીમાં પણ જીવંત રહે અને નવી પેઢીને એનો લાભ મળે એ માટે અમે રોજ નવી સ્ટોરી, રસપ્રદ લેખો, ઉપયોગી માહિતી, લાઈફ ઇઝી ટિપ્સ, નવી નવી વાનગીઓની વણઝાર તમારા ફેસબુકમાં લાવવા કટિબદ્ધ છીએ !
– તમારો જેંતીલાલ
