રમણ કાકાના ઘરના બેઠકખંડમાં બેસી એમની રાહ જોઈ રહેલ દીપકના હાથની આંગળીઓનું હલનચલન એની અંદર ચાલી રહેલ સંઘર્ષ અને તાણનું સૂચન આપી રહ્યું હતું.રમણકાકાને શું કહેશે અને કઈ રીતે કહેશે એ અંગે મનમાં ને મનમાં એ ગૂંચવાઈ રહ્યો હતો . એમને વચન આપ્યું હતું અને આજે એ વચન નિભાવવાની અંતિમ તારીખ હતી . આજે એમણે આપેલી ઉછીની રકમ પરત કરવા એણે અત્યંત આત્મવિશ્વાસ જોડે વાયદો કર્યો હતો . પરંતુ નવા શરૂ કરેલ ધંધામાં અણધાર્યા આવી પડેલા નુકસાનને કારણે આજે તો એ વાયદો પૂરો થઇ શકે જ નહીં . એકવાર શબ્દો આપ્યા હોય અને એ પાળી ન શકે ,એનો ફરીથી વિશ્વાસ કોઈ કરે ખરું ? રમણકાકાની નજરમાં એનું શું માન જળવાશે ? પોતાના આત્મસન્માન ઉપર થયેલી ઇજા એના મનને પીડા આપી અંદરથી જાણે કોતરી રહી હતી.
આ સમસ્યા ઉદ્ધભવતેજ નહીં જો પોતાના પિતાએજ એની મદદ કરી દીધી હોત . પોતાના એકના એક દીકરાના સ્વપ્નોને , એની ઈચ્છાઓને , એના દ્રષ્ટિકોણને સમજવાનો અને માન આપવાનો પ્રયાસ કર્યો હોત . પોતાના ધંધાની શરૂઆત કરવા માટે એક રકમનીજ તો વ્યવસ્થા કરવાની હતી અને એ રકમ એમના માટે કોઈ અશક્ય આંકડાઓ તો ન જ હતા . જો એ ધારતે તો સરળતાથી રોકાણની મૂડી પોતાના હાથમાં થમાવી શક્યા હોત . પણ નહીં . એમના જીવન દ્રષ્ટિકોણ અને એમના સિદ્ધાંતો . એ બન્ને વચ્ચે દીકરા માટે , એની ભાવના કે લાગણીઓ માટે કોઈ જગ્યા ક્યાં બચી હતી ? પોતે તો આખું જીવન નોકરી પાછળ ખર્ચી નાખ્યું ,તો એ એમનો અંગત જીવન નિર્ણય હતો.
એક મર્યાદિત આવકના આંકડા એમના જીવનને તૃપ્ત કરી શક્યા .પણ અન્ય ના જીવનને પણ કરીજ શકે એવી કોઈ અનિવાર્યતા થોડી હોય . નોકરીનો વિકલ્પ એમને વધુ સુરક્ષિત લાગ્યો તો ભલે , પણ અન્યના હય્યામાં જોખમ ખેડવાનો સાહસ ભર્યો પણ હોય શકે . એ વાત કદી એ સમજી જ ન શક્યા કે પછી ન સમજવાનો ચતુર ડોળ કરતા રહ્યા ? ધંધાથી , એની જોડે સંકળાયેલા આર્થિક જોખમથી એટલો બધો ડર ? ડરનું અસ્તિત્વ તો દરેક વ્યવસાયમાં એક્સરખું જ ને ?
નવી પેઢી પાસે જુસ્સો , ઉત્સાહ અને અખૂટ સાહસ હાજર છે . જો જૂની પેઢી પાસેથી થોડો સાથ સહકાર , સમજણ અને અનુભવી જ્ઞાન મળી રહે તો ત્યાં ચમત્કાર સર્જાય શકે . વાત ફક્ત આટલીજ છે . એટલું જો સમજી શકાય તો કદાચ નવી અને જૂની પેઢી વચ્ચે વર્ષોથી ચાલી રહેલ શીત યુદ્ધને હંમેશ માટે પૂર્ણ વિરામ લાગી જાય.
એકબીજાના જુદા દ્રષ્ટિકોણનું માન જાળવતા , એકબીજાની પરિસ્થિતિમાં પોતાને નિહાળી જોવું એટલું બધું કપરું પણ નથી . બન્ને પેઢી તદ્દન જુદા સમયમાં જન્મી , ઉછરી અને વિકાસ પામી હોય ત્યાં એકસમાન વિચારો , અનુભવો , ટેવો , કાર્યપઘ્ધતિઓ કે જીવન નિર્ણયોની આશ તદ્દન પાયાવિહીન બની રહે .
દીપકના મનના વિચારો અત્યંત વેગથી આગળ વધી રહ્યા હતા . રમણકાકાના આગમન સાથેજ એ વિચારમાળા આખરે તૂટી. ” કેમ છે બેટા ? ” રમણકાકાનો પ્રફુલ્લિત ચ્હેરો ટેવ અનુસાર પ્રેમસભર હાસ્યથી છલકાયેલો હતો . ” નમસ્તે , રમણકાકા . હું ઠીક છું . ” દીપકનો ચ્હેરો વધુ ગંભીરતા પકડી રહ્યો . ” શું થયું દીપક ? સૌ ઠીક તો છે ને ? તારા પિતાજીની તબિયત ….” અનુભવી રમણકાકા દીપકના ચ્હેરા નો ઉડેલો રંગ પામી ગયા . પોતાના સહ આયુ મિત્રના સ્વાસ્થ્ય અંગે મન થોડું શંકાશીલ થઇ ઉઠ્યું .
” નહીં રમણકાકા , પિતાજી સ્વસ્થ છે . તમે ચિંતા ન કરો . પણ ….” દીપકના શબ્દો થંભી ગયા . ” શું થયું બેટા ?કોઈ સમસ્યા ? જે કઈ હોય તું મને મન ખોલી કહી શકે છે . હું બનતું બધુજ કરીશ . હજી વધુ પૈસા …..” દીપકના ઉતરેલા ચ્હેરાને પ્રોત્સાન પૂરું પાડતા રમણકાકાના વાત્સલ્ય સભર હાથ એના ખભે આવી ટેકવાયા .
” જી નહીં . આપે જે રકમ આપી હતી એ પર્યાપ્ત છે . ધંધાની શરૂઆતમાં જ દુર્ભાગ્યે કેટલીક પરિસ્થિતિઓ એવી સર્જાય છે કે હાલ મોટું નુકસાન વેઠવું પડ્યું છે . પણ આપ ચિંતા ન કરતા . મારો વિશ્વાસ રાખજો . હું આપની રકમ ચોક્કસ ચૂકવી દઈશ .પરંતુ મને થોડો સમય જોઈએ છે . ” દીપકની આંખો આજીજી અને શરમના ભારથી ઝૂકી ગઈ .
” અરે તું એ પૈસાની ચિંતા સહેજે ન કરીશ . તું પણ તો મારા દીકરા જેવોજ છે . જો ન પણ ચૂકવી શકાય તો ….” રમણકાકાએ પોતાના વિશાળ હૃદયના દર્શન કરાવ્યા . દીપકનો સ્વર સંવેદનશીલ બન્યો . ” આજના સમયમાં જ્યાં આપણું કુટુંબ આપણને સમજી ન શકે ત્યાં આપ જેવા મનુષ્યો ઈશ્વરે ક્યાંથી ઘડી નાખ્યા ? ” ” જો દીપક બેટા . હું તારા પિતાજીને બાળપણથી ઓળખું છું . તારા અને એના વિચારોના મત ભેદને સારી પેઠે જાણું છું . પણ એના દરેક વર્તન પાછળ ફક્ત અને ફક્ત તારા પ્રત્યેની લાગણી અને પ્રેમ છુપાયા છે . હા , પણ ક્યારેક તારા અંગેની ચિંતાઓ એ પ્રેમ અને લાગણી ઉપર હાવી થઇ બેઠે છે . ” રમણકાકાએ પોતાના અનુભવી શબ્દો દ્વારા દીપકને આશ્વાસન આપવાનો પ્રયાસ કર્યો.
દીપકના હાવભાવોમાં કડવો કટાક્ષ પ્રતિબિંબિત થયો . ” પ્રેમ તો સમજણનો પર્યાયી છે . જો પોતાના દીકરાના સ્વપ્નો અને ઈચ્છાઓને ન સમજી શકાય તો એ પ્રેમ કહેવાય કે અભિમાન ? પોતાના જીવન અભિગમોને મારા ખભા ઉપર લાદવા એ સ્નેહ કહેવાય કે જીદ્દ ? પોતે આખું જીવન પોતાની મરજી થી જીવવું , પોતાની ગમતી નોકરી કરવી , પોતાના દ્રષ્ટિકોણથી વ્યવસાયની પસંદગી કરવી અને દીકરા માટે કોઈ વિકલ્પ નહીં ? જે નોકરીમાં એ સુરક્ષિત અને આરામદાયક અનુભવ પામી શક્યા , એ નોકરી દ્વારા મને કદી સમાન સુરક્ષા કે આરામ મળી શકશે નહીં . મને એ બન્ને ભાવો મારા સ્વતંત્ર ધંધામાં જ અનુભવાશે . હું એમનો પુત્ર બની શકું , પણ એમની અન્ય આવૃત્તિ કદી નહીં . “
દીપકના મનમાં ગૂંગળાઈ રહેલી પિતા પ્રત્યેની રીસ એના એક એક શબ્દમાં રમણકાકા અનુભવી રહ્યા . ધીરે રહી એ પોતાની બેઠક છોડી નજીકની બારી પડખે ઉભા રહી ગયા. ” હું કહેવા તો ન ઈચ્છતો હતો . તારા પિતાને વચન આપ્યું હતું . પણ તારા હય્યામાં એના માટે જે કડવાશ ભરાઈ ચુકી છે ,એ નિહાળી તને સત્યથી અવગત કરાવવુંજ ઉચિત રહેશે . ” ” સત્ય ? કેવું સત્ય ?” દીપકની રીસ મૂંઝવણમાં પરિણમી રહી.
દીપકની આંખો જોડેના સીધા સંપર્ક સાથે રમણકાકાએ હકીકતની પણ સહજ અભિવ્યક્તિ કરી . ” તારી ઉછીની રકમ તારા પિતાજીએ ક્યારની ચૂકવી દીધી છે . આ વાત તને જણાવવાની સ્પષ્ટ ના પાડી હતી . તારું સ્વમાન જળવાઈ રહે એ જ કારણે .” રમણકાકાના શબ્દો સાંભળી દીપક ક્ષણ ભર થીજી ગયો . આગળ એક પણ શબ્દ એ ઉચ્ચારી શક્યો નહીં . મૌન નજરે એ રમણકાકાના ઘરની દાદરો ઉતરી ગયો . બાઈક ચલાવી રહેલ આંખો રસ્તા પર જરૂર જડાઈ હતી પણ એમાં ઉઠી રહેલ દ્રશ્યો અન્ય સ્થળનાજ હતા . વિચારોની ગંભીરતા એના શાંત ચ્હેરા ઉપર અરીસા સમી પારદર્શક હતી . એ ધીરગંભીર મુદ્રા કોઈ મહત્વના નિર્ણય તરફ છૂપો સંકેત કરી રહી હતી.
ઘરે પહોંચી એ સીધો બેઠક ખંડ તરફ ધસી ગયો . એના આગમન જોડેજ પિતાજીએ સમાચારપત્ર સંકેલી લીધું . ” રમણ નો ફોન આવ્યો હતો. એણે બધી વાત કરી . ” ” એ રકમ તમે મારા હાથમાં સીધી પણ થમાવી શક્યા હોત . ” દીપકના એકજ વાક્ય પાછળ અઢળક પ્રશ્નો છુપાયા હતા. ” હા , જાણું છું . પણ તારોજ પિતા છું . મારુ અહમ પણ તારા અહમના કદ જેટલુજ હશે ને . ” પિતાજીની આંખો હળવેથી હસી ઉઠી . આ હાસ્ય દીપક માટે નવીન હતું .
” પણ આપને તો ધંધા જોડે એલર્જી છે . તો પછી ?” ” એલર્જી તો મને નોકરીથી હતી . ” અચાનક ફરીથી પિતાજીની આંખોમાં ગંભીરતા ઘેરાઈ આવી . ” મને કશું સમજાઈ નથી રહ્યું . ” દીપક થોડો વિહ્વળ થયો અને થોડો અકળાયો .
” હું પોતાનો સ્વતંત્ર ધંધો કરવા ઈચ્છતો હતો . જ્યાં આવકના આંકડાઓ મર્યાદિત પગારમાં બંધાઈ ન રહે . કોઈની જી હજુરી કરવી ન પડે . જ્યાં દરેક નિર્ણયો પોતાના હોય . પરંતુ મારા પિતાજીનો સાથસહકાર ન મળ્યો . નોકરીજ જીવન નિર્વાહનો સુરક્ષિત માર્ગ હોય એ વાત એમના મનમાં દ્રઢ જડાઈ ગઈ હતી . નોકરીમાં ધંધા જેટલા સાહસ ખેડવાના ન હોય . મહિનાને અંતે ખિસ્સામાં એક પગારની નિશ્ચિતતા હોય તોજ રાત્રે ચેનથી ઊંઘી શકાય . અમારા વૈચારિક મતભેદો ધીમે ધીમે વેગ પકડતા ગયા .
અમારા સંબંધ વચ્ચે એક અડગ ભીંત સમા ઉભા થઇ ગયા . પિતાજીના વિરોધ છતા મિત્રો જોડે મળી એક મોટી રકમ લોન પર ઉઠાવી આખરે હું ધંધામાં પ્રવેશ્યો . શરૂઆતમાં ધંધો સારો એવો જામ્યો . પણ ચાર મિત્રો અને ધંધા અંગેના ચાર જુદા જુદા અભિપ્રાયો . દુર્ભાગ્યે મારો ધંધામાં પ્રથમજ પ્રવેશ નિષ્ફ્ળ નીવડ્યો . લોનની રકમ ચાર સરખા ભાગમાં ચુકવવાની હતી . મારા ભાગે આવેલી રકમ ની ચુકવણી કરવા આખરે મારે પિતાજીની શરણોમાં પરત થવું પડ્યું . એમના મરજી માફકની નોકરી અને એમની ઈચ્છા મુજબનું જીવન સ્વીકારવા સિવાય મારી પડખે અન્ય કોઈ વિકલ્પ ન હતો”
પિતાજીના જીવન અંગેની હકીકતે દીપકને ચોંકાવ્યો . પોતાના મનમાં ઉઠી રહેલ પ્રશ્નો હોઠ ઉપર આવી વસ્યા. ” તો પછી મારા સ્વતંત્ર ધંધો કરવાના નિર્ણયને આપના તરફથી ટેકો શા માટે ન મળ્યો ?” ” હું એક પિતા છું . મારા જીવનની નિષ્ફ્ળતાઓ હું મારા દીકરાના જીવનમાં ફરી પુનરાવર્તિત થતી નિહાળવા ઈચ્છતો ન હતો . મારા ભુતકાળના જીવન અનુભવોને આધારે હું તારા ભવિષ્યના અનુભવોને નિષ્ફ્ળતાવિહિન અને સંઘર્ષ વિહીન રાખવા ઈચ્છતો હતો . પરંતુ એ પ્રયાસ આદરી હું એ ભુલ્યો કે તને તારા જીવનના અંગત અનુભવો જાતે ભેગા કરવાનો પૂરો અધિકાર છે .
કોઈ પણ માતાપિતા પોતાના બાળકને ઇજા ગ્રસ્ત પરિસ્થિતિમાં નિહાળી શકતા નથી . તેથીજ કદાચ વધારે પડતી સુરક્ષાઓ વચ્ચે ઘેરી પરોક્ષ રીતે બાળકનો પ્રાકૃતિક વિકાસ અવરોધતા રહે છે . પણ જો બાળક ઇજા પામશે જ નહીં , તો જીવનભર ઇજાથી ડરતું રહેશે . પડતીનો સામનો કરવાથી , ઇજા વેઠવાથીજ તો સહનશક્તિ વિકસે અને સાચી નીડરતા ગ્રહણ કરી શકાય એ તથ્ય એકબાજુ પડ્યું રહી જાય છે . “
પિતાજીના વિચારો અને અભિગમમાં અચાનક આવેલો બદલાવ દીપક માટે અત્યંત વિસ્મયયુક્ત હતો. ” તો પછી રકમ ચૂકવવાનો નિર્ણય તમે શા માટે લીધો ?” ” જે દિવસે મને જાણ થઇ કે મારા વિરોધ છતાં તે રમણ પાસે આર્થિક મદદ માંગી, તે દિવસે મારા મનમાં અગણિત પ્રશ્નો ઉઠ્યા . આપણી વચ્ચે આવી રહેલ ભાવાત્મક અંતર મારું હૃદય કળી ગયું . હું સમજી ગયો કે તારા હૃદયમાં મારા અંગે એવીજ ભાવનાઓ વિકસી રહી હતી ,જે આજ સુધી મારા હૃદયમાં મારા પિતાજી અંગે હતી . મેં જીવનભર નોકરી કરી એટલે કે મારા પિતાજી ફક્ત મારી સફળતાઓમાં મારી પડખે રહેવા ઇચ્છતા હતા . મારી નિષ્ફ્ળતાઓ જોડે એમને કોઈ સંબંધ રાખવો ન હતો.
મારી નિષ્ફ્ળતાઓ એમને જોવીજ ન હતી . કદાચ હું પણ એજ ભૂલ કરવા જઈ રહ્યો હતો. પણ મારે એ ભૂલ કરવી નથી. જે માતાપિતા પોતાના બાળકની સફળતાની ઉજવણી માં ભાગ લે કે ન લે પરંતુ એની નિષ્ફ્ળતાઓમાં અડગ, અચૂક એની પડખે રહી એને પ્રોત્સાહન પૂરું પાડતા રહે છે , એજ ઘરોમાંથી મહાન વિજેતાઓ અને ચેમ્પિયન સમાજને ભેટમાં મળે છે. મારા ઘરમાંથી પણ એક વિજેતા મને સમાજને ભેટ આપવો છે અને એ માટે મારે એની દરેક નિષ્ફ્ળતાઓમાં અડગ , અચૂક એની પડખે રહેવું છે. એની દરેક હારને જીતમાં ફેરવવી છે . એને દોડતો જોવો છે અને જો દોડતા દોડતા પડી પણ જાય તો હાથ લંબાવી એને ફરી ઉભો કરવો છે. એ માટે એની સહમતી મળશે ?”
પિતાજી જોડે નિયમિત લાંબી લચક દલીલોમાં ઉતરનાર દીપક પાસે આજે એક પણ શબ્દ ન હતો . તેથી એ ચુપચાપ ભીની આંખો જોડે પિતાજીને ભેટી પડ્યો .
લેખક : મરિયમ ધુપલી
વાર્તા વિષે આપના અભિપ્રાય અમને જરૂર જણાવજો.