દેવભૂમિની અચરજ પમાડે તેવી પરંપરા: પાંડવો તેમના વચનોને પૂરો કરવા માટે હજી ગામડામાં વસે છે… આસો વદ અગિયારસથી શરૂ થાય છે આ પર્વ અને દોઢ મહિના સુધી ચાલે છે… જાણો શું છે આ અનોખી પ્રથા…
ઉત્તરાખંડના દેવભૂમિના રુદ્રપ્રયાગ જિલ્લામાં કેદારઘાટીનાં ગામોમાં પાંડવો સાથે જોડાયેલ છે આ વિશેષ પ્રથા… અહીં આજે પણ ગ્રામજનો પાંડવોને આમંત્રણ આપીને પાંડવ નૃત્યનું આયોજન કરે છે. આ ધાર્મિક પ્રથા દિવાળી પહેલાં આવતી અગિયારસથી ફેબ્રુઆરી સુધી શરૂ થાય ત્યાં સુધી ચાલે છે. આ વિશિષ્ઠ અનુષ્ઠાન બહુ લાંબા સમય સુધી ત્યાંના સ્થાનિકો ઉજવે છે.
જાણો શું છે દેવભૂમિની આ પૌરાણિક પરંપરા…
મહાભારતના કાળમાં ચક્રવ્યુહ, કમલવૈહ, મકરવિહ વગેરેની નૃત્ય કરીને પ્રાસંગિક ઘટનાઓને અહીંના લોકો પાંડવ નૃત્ય દ્વારા રજૂ કરે છે. કુરુક્ષેત્રમાં મહાભારતના યુદ્ધ પછી, જ્યારે પાંડવો ઉત્તરાખંડના ગામોમાંથી પસાર થઈને સ્વર્ગ તરફ જતા હતા. ત્યાર પછી તેઓ અલકનંદા અને મંદાકિની ખીણને પાર કરીને ત્યાંના ગામોમાંથી પસાર થયા, જ્યાં આજે પણ પાંડવ લીલા અને પાંડવ નૃત્યનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
આ ગામોના લોકોને પાંડવોએ તેમના અસ્ત્ર – શસ્ત્ર અહીં સોંપ્યા હોવાનું કહેવાય છે. ત્યારબાદ ગામલોકોએ પાંડવોને વચન આપ્યું હતું કે તેઓ જ્યારે પણ તેમને બોલાવશે ત્યારે તેઓને તેમના ગામોમાં આવવું પડશે. આ જ પરંપરા હેઠળ, પાંડવો હજી પણ તેમના ગ્રામજનો પર ભગવાનના રૂપમાં ઉતરી આવે છે અને આ ગામોમાં ગામલોકોના આમંત્રણ પર તેમને આશીર્વાદ આપે છે. ગામડાઓમાં ખરીફની લણણી બાદ પાંડવ નૃત્યની ઉજવણી એકાદશીના દિવસે અથવા તો પછીના પંચાંગ મુજબ ગણતરીના આધારે શુભ દિવસે શરૂ થાય છે. પાંડવ નૃત્યના આયોજનનો હેતુ ગામને સુખાકારી, સારી લણણી અને પશુપાલન કરતા પ્રાણીઓ, ખાસ કરીને ગાયને અને પાકોને રોગથી થતા નુક્સાનથી બચાવવાનો છે.
પાંડવો આ ગામની સુખાકારીના વચનથી બંધાયા હતા…
પાંડવો પણ ગામડાઓમાં નૃત્યના અભિન્ન ભાગ છે તેનું પ્રતીક છે. આ ધાર્મિક કાર્યક્રમ જે ૧૧દિવસથી દોઢ મહિના સુધી ચાલે છે, ગામલોકો તેમના ગામડાઓમાં આવતા મહેમાનોને રહેવા અને જમવાની વ્યવસ્થા કરે છે. પાંડવ નૃત્યમાં ચક્રવ્યુહ, કમલવૈહ, ગરુડવિઘેહ, મકરવિહ, ગેંડા કતલ, પન્યા ડાળી, વગેરે મહાભારત યુદ્ધની લીલાઓ એ સ્થળના સ્થાનિક પરંપરાગત સંગીતનાં સાધનો દ્વારા તેમની આગવી શૈલી હેઠળ કરવામાં આવે છે.
આ સમય દરમિયાન, એવું માનવામાં આવે છે કે પાંડવો પૃથ્વી ઉપર અવતરિત થઈને ઢોલ નગારાના નાદ ઉપર ૧૮ તાળીઓનું નૃત્ય કરે છે.
કેદારઘાટીમાં પાંડવ નૃત્યની પરંપરા અને પેઢી દર પેઢી સચવાયેલી આ પ્રથાનું પ્રતીક છે. અહીંના ઘણા ગામોમાં પાંડવ નૃત્યોનું મંચન ગઢવાલીમાં યોજાય છે.
પાંડવ નૃત્યની લોક સંગીતમાં વણાયેલી છે કાવ્ય રચનાઓ…
ગુપ્તકાશીના રહેવાસી અને કેદારઘાટી મંડળન સમિતિના અધ્યક્ષ આચાર્ય કૃષ્ણાનંદ નટિયાલે મહાભારત પર આધારીત ગઢવાલીમાં ચક્રવ્યુહ અને કમલવૈહની રચના કરી છે. લોક સંગીત વાદ્ય હુદાક, દૌરા, થાળી, ઢોલ – નગારાની થાપ પર આ લીલાઓનું મંચન થાય છે જેમાં ગઢવાલીમાં પાત્રો દ્વારા ગાયન અને સંવાદ કરવામાં આવે છે. અત્યાર સુધીમાં આ પ્રથા મસૂરી, દિલ્હી, ગાઝિયાબાદ, ફરીદાબાદ ઉપરાંત ગૌવાલીમાં કેદારઘાતી સહિત જિલ્લાના અન્ય ગામોમાં ચક્રવ્યુહ પાંડવ નૃત્યનું આયોજન થઈ ચૂક્યું છે. આ ઉપરાંત દ્રૌપદી ચીર હરણને ગઢવાલીમાં દ્રૌપદના ભવ્ય નાટક તરીકે ડો.રાકેશ ભટ્ટ દ્વારા લખ્યું છે. કેદારઘાટીના પ્રખ્યાત રંગકર્મીઓ લખપત રાણા, વઘાસિંહ રાવત, નરેન્દ્રસિંહ, રામ લાલ, ઉપસણા સેમવાલ, ઓમ કલા વગેરે ત્યાંના સ્થાનિક કલાકારો છે, જે પાંડવ લીલામાં અભિનય કરે છે.
દ્વાપર યુગથી ચાલ્યા આવતી આ પરંપરા આજે પણ નિભાવાય છે…
એવું માનવામાં આવે છે કે દ્વાપર યુગમાં, જ્યારે પાંડવો કૌરવો સાથે જુગાર રમ્યા બાદ દેશનિકાલ થયા હતા, ત્યારે તેઓએ ઉત્તરાખંડના જંગલોમાં દિવસ વિતાવ્યા હતા. ત્યારબાદ જૌન્સર પ્રદેશના રાજા વિરાટે તેમને તેમના રાજ્યમાં આશ્રય આપ્યો હતો. તેથી જ આજે પણ અહીંના લોકો પાંડવોની પૂજા કરે છે. પાંડવોએ મધ્ય હિમાલય, બુઢાકેશ્વર, મદ્મમહેશ્વર, તુંગનાથ, રૂદ્રનાથ અને કલ્પેશ્વર સહિત કેદારનાથ સાથે પણ આ પ્રથા જોડાયેલ રહી છે.
પાંડવ નૃત્ય એ કેદારઘાટીની પરંપરા અને વારસો તરીકે જાણીતું છે. મહાભારત અને પાંડવોનો આ પ્રદેશ સાથે સીધો સંબંધ છે, જેનો પુરાણોમાં પણ ઉલ્લેખ છે. અહીં, મહાભારત યુદ્ધમાં પાંડવ નૃત્યની સાથે અપનાવવામાં આવેલા ચક્રવ્યુહ, મકરવીહ વગેરે યુદ્ધોનું વિશિષ્ટ મંચ પણ વર્ણાવાયેલું છે. તે દર વર્ષે અથવા ત્રીજા, પાંચમા અને સાતમા વર્ષે ગામોમાં આયોજન કરવામાં આવે છે.
અમારી દરેક પોસ્ટ સૌથી પહેલા વાંચવા નીચેની પ્રોસેસ ફક્ત એકજ વાર કરવાની રહેશે.
વધુ રસપ્રદ માહિતી અને નવી પોસ્ટ વાંચવા માટે ડાબી તરફ સ્વાઇપ કરો.
આપણી માતૃભાષા 21મી સદીમાં પણ જીવંત રહે અને નવી પેઢીને એનો લાભ મળે એ માટે અમે રોજ નવી સ્ટોરી, રસપ્રદ લેખો, ઉપયોગી માહિતી, લાઈફ ઇઝી ટિપ્સ, નવી નવી વાનગીઓની વણઝાર તમારા ફેસબુકમાં લાવવા કટિબદ્ધ છીએ !
– તમારો જેંતીલાલ
