પંડિત નહેરુ નહીં, ‘બરકતુલ્લા ખાન’ ભારતના પહેલા વડા પ્રધાન હતા!

ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાનનું નામ શું છે? બાળક પણ આ પ્રશ્નના જવાબ આપી શકે છે. ઇતિહાસનાં પુસ્તકોમાં નોંધ્યું છે કે પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન બન્યા. પરંતુ શું તે ખરેખર સાચું છે?

કારણ કે ઇતિહાસનું એક પૃષ્ઠ એવું પણ છે જેમાં ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાનનું નામ બરકતુલ્લાહ ખાન કહેવામાં આવ્યું છે ! આ સાંભળીને આશ્ચર્ય થશે , પણ પંડિત નેહરુને ભારતમાં વડા પ્રધાન જાહેર કર્યા પહેલા જ સત્યને નકારી શકાય નહીં.

image source

હવે સવાલ એ ઉભો થાય છે કે આખરે બરકતતુલ્લા ખાન કોણ હતા ? ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન તરીકેનો ગૌરવ કોને મળ્યો ? અને જો તે વડા પ્રધાન હોત, તો પછી પંડિત નહેરુનું નામ શા માટે પ્રથમ છે? ચાલો આજે આપણે આ આ વિવાદ ઉપર થી પરદો ઉઠાવીએ

બરકતુલ્લા ક્રાંતિકારી લેખો સાથે ચર્ચામાં આવ્યા હતા

પહેલા વડા પ્રધાન ના નામે તમારું તણાવ હવે વધતું જતું હશે ને ? ચાલો આપણે સમજીએ કે બરકતુલ્લાહ ખાન, જેની અહીં વાત કરવામાં આવી રહી છે, તેઓ વડા પ્રધાન તરીકે ચૂંટાયા ત્યારે બ્રિટિશરોના ગુલામ હતા, જ્યારે પંડિત નહેરુ આઝાદને ભારતના પહેલા વડા પ્રધાન કહેવામાં આવતું હતા. તેથી જ લોકો તેમના વિશે વધુ વાંચે અને સાંભળે છે. પરંતુ બરકતતુલ્લા ખાન પણ એક એવી વ્યક્તિ છે કે જેના વિશે સૌને જાણ થવી જોઈએ.

image source

આઝાદીના યુદ્ધમાં તેમનું યોગદાન ઓછું ન હોતું. મધ્યપ્રદેશના ભોપાલમાં 7 જુલાઈ, 1854 ના રોજ જન્મેલા બરકતુલ્લાહનો પરિવાર ભોપાલ રાજ્યનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ હતો. કેટલાક માને છે કે તેનો નો લ જન્મ 1857 અથવા 1858 માં થયો હતો.તેણે સુલેમાનિયા સ્કૂલમાંથી અરબી, પર્સિયન અને અંગ્રેજી તાલીમ મેળવી હતી.

આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિના નેતા શેઠ જમાલુદ્દીન અફઘાનિથી પ્રભાવિત થઈને, તેમણે તમામ દેશોના મુસ્લિમોને એક થવાનો નિર્ણય કર્યો. આ સમય દરમિયાન માતા-પિતાનું મોત નીપજ્યું હતું. એક બહેન ની તેમના માથા પર જવાબદાર હતી, તેથી તેઓ એ તેના પણ લગ્ન કરાવી દીધા હતા. હવે બરકતુલ્લાહ ખાનની જીંદગીમાં તેના લક્ષ્ય સિવાય કોઈ ન હોતું.

કોઈને જાણ કર્યા વિના તે એક દિવસ ભોપાલથી નીકળી ગયા અને બોમ્બે પહોંચ્યા અહીં બાળકોએ ટ્યુશન વાંચન સાથે અંગ્રેજી ભાષામાં તેમનું શિક્ષણ ચાલુ રાખ્યું. બોમ્બેમાં અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તે ઇંગ્લેન્ડ તરફ વળ્યા. જોકે તે ઇંગ્લેંડનો અભ્યાસ કરવા ગયા હતા પરંતુ અહીંથી તેના જીવનની દિશા બદલાઈ ગઈ. બરકતુલ્લાહ અહીંના સ્થળાંતરિત ભારતીય ક્રાંતિકારીઓના આશ્રયદાતા શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માને મળ્યા.

image source

થોડા કલાકોની આ સભાથી બરકતુલા ઉપર ઉંડી છાપ પડી. તેણે ભારતની આઝાદી માટે અવાજ ઉઠાવ્યો.ભારતની આઝાદી માટે ક્રાંતિકારી વિચારો અને પ્રવૃત્તિઓ ફેલાવવા માટે, તેઓ પેનમાં જોડાયા. તેમના ક્રાંતિકારી લેખો દ્વારા, તે ટૂંક સમયમાં ચર્ચામાં આવ્યા.

લિવરપૂલ યુનિવર્સિટીની ઓરિએન્ટલ કોલેજ માં ખાનની પર્સિયનના પ્રોફેસર પદે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી, પરંતુ ભારતમાં બ્રિટીશ શાસનના અત્યાચાર સામે તેમની કલમ ચાલુ રહી. આ જ કારણ હતું કે ઈંગ્લેન્ડમાં ખાનનો વિરોધ શરૂ થયો. પરિસ્થિતિ એટલી ખરાબ હતી કે બરકતુલ્લાહ દેશ છોડવાની સ્થિતિમાં હતો.એનઆરઆઈએ એક કર્યું. બરકતુલ્લાહ 1899 માં અમેરિકા પહોંચ્યા હતો. જ્યાં તેમણે ડાયસ્પોરા સાથે મળીને ભારતની આઝાદી માટે એક પરિષદ યોજી હતી. બ્રિટિશ શાસન સામે તેમના ભાષણો અને લેખો અહીં પણ ચાલુ રહ્યા. તેમણે ખર્ચ રાખવા સ્કૂલોમાં અરબી શીખવવાનું કામ કર્યું, પરંતુ હૃદય અને દિમાગ ભારતની ચિંતામાં ડૂબી ગયા હતા .

હસરત મોહનીને લખેલ પત્ર ભારત માટે તેમની ચિંતાનો પુરાવો છે. જેના એક ભાગમાં તેમણે લખ્યું છે કે- “તે ખૂબ જ દુ:ખની વાત છે કે, 2 કરોડ હિન્દુસ્તાની, હિન્દુઓ અને મુસ્લિમો ભૂખમરાથી મરી રહ્યા છે, ભૂખમરો સમગ્ર દેશમાં ફેલાયેલો છે, પરંતુ બ્રિટીશ સરકાર ભારતમા તેના માલ અને માલ માટે બજારમાં લાવવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે.”

image source

હિન્દુસ્તાનથી કરોડો રૂપિયાની લૂંટ આ દેશમાં રોકાણ કરેલી મૂડીના હિતના રૂપમાં જ થાય છે અને આ લૂંટ સતત વધી રહી છે. દેશની આ ગુલામી અને તેમાં ઘટી રહેલી સ્થિતિ માટે દેશના હિંદુ-મુસ્લિમોએ એક થવું જોઈએ અને દેશની સ્વતંત્રતા લડત માટે હિન્દુ-મુસ્લિમ એકતા વધારવા કોંગ્રેસમાં જોડાવા જ જોઈએ. ”

1857 ની ક્રાંતિથી પ્રભાવિત બરકતુલ્લા નવી ક્રાંતિને જાગૃત કરવા અમેરિકાથી જાપાન પહોંચ્યા. જે તે દિવસોમાં વિદેશી ભારતીય ક્રાંતિકારીઓનું મુખ્ય સ્થળ હતું. 1905 ના અંત સુધીમાં બરકતુલ્લા એક મહાન ક્રાંતિકારી વિચારક બની ગયો હતા. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે હિન્દુઓ અને શીખ સાથે મળીને મુસ્લિમોએ પણ બ્રિટીશ શાસન સામે લડવું પડશે. જો કે જાપાનમાં પણ બ્રિટીશ અધિકારીઓએ તેમને શાંતિથી આરામ ન કરવા દીધો અને ફરી એકવાર તે અમેરિકા પહોંચી ગયા.

તેઓ ફરીથી અમેરિકા પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં પ્રવાસી હિન્દુસ્તાનીઓએ ગદર પાર્ટી બનાવવાનો પ્રયાસ શરૂ કરી દીધો હતો. ખાન તેમની સાથે જોડાયા અને કેનેડા અને મેક્સિકોમાં વસતા ભારતીય સ્થળાંતરીઓને એક કર્યા.

image source

13 માર્ચ 1913 ના રોજ ગદર પાર્ટીની સ્થાપના પછી, તેમણે 120 ભારતીયોની એક પરિષદનું આયોજન કર્યું. ભારતની બહાર દેશની આઝાદી માટેની આ એક મોટી ઝુંબેશ બની. જેમાં સોહનસિંહ બહકણા અને લાલા હરદયાલ જેવા ઇમિગ્રન્ટ ક્રાંતિકારીઓ જોડાયા હતા. બરકતતુલ્લાએ બ્રિટિશ રાજને સત્તા પરથી ઉથલાવીને ભારતમાં લોકશાહી અને બિનસાંપ્રદાયિક પ્રજાસત્તાક રાજ્ય સ્થાપવાનું સ્વપ્ન જોયું.

ભારતની અસ્થાયી સરકારની રચના

ગદર પાર્ટીએ સાપ્તાહિક ગદરનું પ્રકાશન શરૂ કર્યું, જેમાં બરકતુલ્લાહ તેમના ક્રાંતિકારી લેખો લખતા રહ્યા આ અભિયાન અમેરિકાથી જર્મની પહોંચ્યું. ચંપક રામન પિલ્લઇ, ભૂપેન્દ્રનાથ દત્તા, રાજા મહેન્દ્ર પ્રતાપ અને અબ્દુલ વહીદ ખાને આ આંદોલનને વેગ આપ્યો.બરકતુલ્લાહ અહીં પહેલીવાર રાજા મહેન્દ્ર પ્રતાપને મળ્યા હતા. તેઓ ટૂંક સમયમાં ગાઢ મિત્રો બની ગયા.

image source

બર્લિનમાં બળવાખોર ભારતીય દળોએ બ્રિટીશ સૈન્ય વિરુદ્ધ બળવો કર્યા પછી બંનેએ બ્રિટિશ સરકારની વિરુધ્ધ નો સામનો કર્યો હતો. ભારત માટે આંદોલન લાવવા માટે તેઓ સાથે મળીને તુર્કી, બગદાદ અને પછી અફઘાનિસ્તાન ગયા હતા.

તે સમયે, જર્મની પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધમાં બ્રિટન સામે લડતું હતું અને તેથી બરકતુલ્લા અને રાજા મહેન્દ્ર જર્મનીની સરકાર માટે વિશેષ બન્યાં. મુસાફરી દરમિયાન, સરકારે તેમને સુરક્ષા માટે સૈનિકો પણ આપ્યા હતા. પરંતુ જ્યારે તેઓ કાબુલ પહોંચ્યા ત્યારે બ્રિટીશ સૈનિકોએ તેમને નજરકેદ કરી દીધા હતા. જર્મન સરકારે દબાણ કર્યું અને અફઘાન અઆમએ પણ તેનો વિરોધ કર્યો.

આખરે તેને કેદમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા અને 1915 માં ભારતની કામચલાઉ સરકારની રચના થઈ. પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ દરમિયાન, બ્રિટિશ વિરોધી સરકારે તરત જ અફઘાનિસ્તાનની હિન્દુસ્તાનીઓની આ અસ્થાયી ક્રાંતિકારી સરકારને માન્યતા આપી હતી. રાજા મહેન્દ્ર કાયમી સરકારના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા અને બરકતુલ્લાહ ખાન વડા પ્રધાન બન્યા.

image source

અફઘાનિસ્તાનની સરકારે ભારતની અસ્થાયી સરકાર સાથે એક મહત્વપૂર્ણ કરાર કર્યો હતો. જેમાં વચન આપવામાં આવ્યું હતું કે આઝાદીની લડાઇમાં અફઘાન ભારતની સાથે છે. તેના બદલાવ પછી ભારત સરકાર આ બલુચિસ્તાન અને પખુતુની ભાષી વિસ્તારો અફઘાનિસ્તાનને સોંપી દેશે. જ્યારે અસ્થાયી સરકાર ભારતમાં બ્રિટીશ શાસન સામે હુમલો કરવાની તૈયારી કરી રહી હતી. તે પછી, 1917 ની ઓક્ટોબર ક્રાંતિ દ્વારા, રશિયાના ઝારને ઉથલાવી દેવામાં આવ્યો.

1919 માં બરકતુલ્લા મોસ્કોમાં સરકાર સાથે સ્વતંત્રતાના હેતુ વિશે વાત કરવા પહોંચ્યા. જ્યાં લેનિનએ તેને પોતાનો ટેકો આપ્યો. તેમને સોવિયત રશિયા પાસેથી ભારતના સ્વતંત્રતા સંગ્રામનો સીધો ટેકો મળવાનું શરૂ થયું.

 

image source

જોકે બરકતુલ્લાહ, તેમની ઉંમરે આંદોલનની આગ ભારતની અંદર પહોંચે તે પહેલાં જ જવાબ આપવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. તેઓ કેલિફોર્નિયામાં સ્વતંત્રતા ચળવળ માટેના એક સભાને સંબોધન કરવા પહોંચ્યા હતા. તે બોલવા ઉભા થયા કે તરત જ તેની તબિયત લથડવાનું શરૂ થયી. સભા રદ કરવામાં આવી થોડા દિવસો પછી, 27 સપ્ટેમ્બર 1927 ના રોજ બરકતતુલ્લા ખાને અમેરિકામાં અંતિમ શ્વાસ લીધા.

આ રોગ સાથે સંઘર્ષ કરતી વખતે, તેમણે તેમના સાથીદારોને કહ્યું કે “હું જીવનની એક એક પળ ભારતની આઝાદી માટે સક્રિય હતો. મારા જીવનનો મારા દેશનો વિકાસ કરવા માટે ઉપયોગ કરી શકાયો તે મારા માટે આનંદની વાત છે. તે દુઃખ વાત છે કે આપણા પ્રયત્નોથી આપણા જીવનમાં કોઈ પણ ફળ પ્રાપ્ત થયું નથી, પરંતુ તે જ સમયે તે ખુશ છે કે હવે હજારો યુવાનો દેશની આઝાદી માટે આગળ આવી રહ્યા છે, જે પ્રામાણિક અને હિંમતવાન છે.

image source

હું સંપૂર્ણ વિશ્વાસ સાથે મારા દેશનું ભવિષ્ય તેમના હાથમાં છોડી શકું છું. ” તેમના અંતિમ દિવસોમાં, તેમણે ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી કે તેમની સમાધિની કબર ભારતમાં દફનાવવામાં આવે. પરંતુ તેમને અમેરિકાના માર્વ્સબિલી નેક્રોપોલિસમાં દફનાવવામાં આવ્યા. બરકતતુલાની સમાધિની માટીને તો શું રાજકીય નેતાઓ તેમનું નામ પણ ભૂલી ગયા છે!
અમારી દરેક પોસ્ટ સૌથી પહેલા વાંચવા નીચેની પ્રોસેસ ફક્ત એકજ વાર કરવાની રહેશે.

વધુ રસપ્રદ માહિતી અને નવી પોસ્ટ વાંચવા માટે ડાબી તરફ સ્વાઇપ કરો.
આપણી માતૃભાષા 21મી સદીમાં પણ જીવંત રહે અને નવી પેઢીને એનો લાભ મળે એ માટે અમે રોજ નવી સ્ટોરી, રસપ્રદ લેખો, ઉપયોગી માહિતી, લાઈફ ઇઝી ટિપ્સ, નવી નવી વાનગીઓની વણઝાર તમારા ફેસબુકમાં લાવવા કટિબદ્ધ છીએ !
– તમારો જેંતીલાલ